Beogradski nadrealizam
1922. Časopis „Putevi“ izlazi u Beogradu, a urednici i suradnici su: Milan Dedinac, Dušan Timotijević, Marko Ristić, Miloš Crnjanski, Rastko Petrović, Stanislav Vinaver, Dušan Matić, Todor Manojlović, Boško Tokin, Aleksandar Vučo i drugi. U „Putevima” su objavljivani prijevodi Bretonovih pjesama i kao i prijevodi različitih tekstova iz časopisa „Littérature”. Rastko Petrović objavljuje knjigu Otkrovenje. Dragan Aleksić izdaje u Zagrebu dadaističke revije „Dada tank” i „Dada jazz”, a Branko Ve PoLjanski „Dada-jok“. Rade Drainac pokreće časopis „Hipnos” u kojemu, između ostalih, surađuju Monny de Boully i Rastko Petrović.
Godina: –
Zemlja: Ex Yugoslavia
Period: 1915-1946
1923. Održan je performans Hiljadu druga noć u beogradskoj Kasini. Dizajn plakata potpisuje Dušan Janković, a za futuristički balet Služiteljeva metla, tekst i muziku pišu Marko Ristić i Miloje Milojević, dok koreografiju radi Klaudija Isačenko. Ljubomir Micić objavljuje manifest Zenitizam kao balkanski totalizator novog života u svom časopisu „Zenit” i organizira prve zenitističke večeri u Beogradu i Zagrebu. Slobodan Mišić Palezanski uređuje šabački avangardni časopis „Venturaementes (Duhovi koji dolaze)”, a izašao je jedan broj. Dušan Matić objavljuje tekstove o psihonalizi.
1924. Časopis „Svedočanstva” objavljivan je u Beogradu do 1925. godine, a urednici i suradnici su bili: Milan Dedinac, Mladen Dimitrijević, Dušan Matić, Rastko Petrović, Marko Ristić, Aleksandar Vučo i drugi. Ilustracije: crtež Pabla Picassa, crteži umobolnih i fotografije tetovaža (1925.) koje su šokirale građansku sredinu. „Svedočanstva” su pružila mogućnost fotografiji, kao novoj tehničkoj slici, da se uključi u rješavanje radikalnih zahtjeva umjetnosti, koji su se odnosili na njezinu autonomiju u odnosu na svijet realnih pojava. Takav je pristup često šokirao građanske navike i ukus. Monny de Boully izdaje almanah „Crno na belo”, Branko Kovačević „Almanah Branka Radičevića” s fotografijama, a Dušan Jerković i Desimir Blagojević časopis „Umetnost”. U Beogradu se održava Prva Zenitova međunarodna izložba nove umetnosti. Objavljen tekst Bitka oko zida Dušana Matića u kojem su iznijeti stavovi bliski nadrealističkoj programskoj definiciji o naglašenom značaju sna. Ristićev tekst Primerom jedan je od najranijih automatskih tekstova u srpskoj književnosti.
1925. Marko Ristić objavljuje Od sreće i od sna, knjigu poezije, a Monny de Boully Textes surréalistes u pariškom časopisu „La Révolution surréaliste” (br. 5). Monny de Boully i Dušan Matić potpisnici su nadrealističke deklaracije La révolution d’abord et toujours, objavljene u pariškom časopisu „Clarté”. Pokreću se novi časopisi: „Okno”, urednik Đorđe Jovanović, „Bela revija”, urednici Risto Ratković i B. Jovanović, „Film”, urednici Maksim Goranović i Boško Tokin, almanah „Čaša vode”, urednik Risto Ratković. Ljubomir Micić objavljuje poemu Aeroplan bez motora. Monny de Boully susreće se s francuskim nadrealistima, predstavlja im srpske nadrealističke časopise. Poseban Bretonov interes izazvao je „roman u crtežima“ Vampir, objavljen u „Svedočanstvima” br. 6, siječnja 1925. Taj broj koji je posvećen stvaralaštvu mentalno bolesnih ljudi predstavlja jedan od najznačajnijih u seriji od osam tematskih celina „Svedočanstava”, prvenstveno zbog radikalno nove antigrađanske i antiumjetničke koncepcije. Iste godine je Vampir, „roman u slikama“, objavljen i u pariškom „La Révolution surréaliste”. Pojava Monny de Boullyja u ovome znamenitom časopisu dobila je i jedan poseban pečat-crtež Pabla Picassa iz 1925. godine, objavljen na kraju njegovoga Nadrealističkog teksta koji zajedno s Ristićevim Primerom iz 1924. spada među automatskije tekstove u srpskoj književnosti. Krajem 1925. godine Monny de Boully i Dušan Matić našli su se opet zajedno među potpisnicima deklaracije francuskih nadrealista La révolution dabord et toujours, uz dobro poznata imena poput Aragona, Bretona, Artauda, Ernsta itd.Deklaracija je bila izraz Aragonovog i Bretonovog stava po kome je „prava umjetnost tijesno povezana s revolucionarnom društvenom aktivnošću, ona, kao i ova poslednja, teži razaranju i uništenju kapitalističkog društva”. Inspiriran burnim događanjima među francuskim nadrealistima, Monny de Boully je pokušao prenijeti atmosferu revolucije i bunta u beogradsku sredinu.
1926. Oko časopisa „Večnost” okupljaju se Risto Ratković, Monny de Boully, Dragan Aleksić, Dušan Jerković, Dešimir Blagojević i drugi mladi pjesnici. „Večnost” je prvi nadrealistički časopis u Srbiji. Od objavljivanih tekstova posebno treba izdvojiti kratke tekstove i basne Monnyja de Boullyja, objavljene u „Večnosti”, jer su oni svakako, najuspješnija forma čistog automatskog toka misli. Nikola Vučo boravi u Parizu, a Vane Živadinović Bor u Vrnjačkoj Banji snima prve serije nadrealističkih fotografija. Marko Ristić upoznaje Bretona i francuske nadrealiste za vrijeme boravka u Parizu i počinje raditi na ciklusu kolaža La vie mobile (11 kolaža i dva crteža). Milan Dedinac objavljuje Javnu pticu (na kojoj je radio od 1922.), poemu s fotomontažama. Knjige pjesama objavljuju: Aleksandar Vučo Krov nad prozorom, za koju njegov brat Nikola Vučo radi fotografije, Monny de Boully Krilato zlato, Branko Ve Poljanski Tumbe. Važno je naglasiti da ova djela nastaju samo dvije godine poslije objavljivanja nadrealističkog manifesta u kome su formulirani programski ciljevi ovog avangardnog pokreta. U Beogradu je osnovana umjetnička grupa Oblik. Zabranjeno je izdavanje časopisa „Zenit” Ljubomira Micića koji je izlazio u Zagrebu i Beogradu od 1921. godine.
1927. Marko i Ševa Ristić donose iz Pariza sliku Maksa Ernsta Sova (Ptica u kavezu) u Beograd. Tom se djelu ubrzo priključuju crteži Yvesa Tanguyja i Andréa Massona, koji su neposredno uveli model francuskog nadrealizma u srpski kulturni kontekst. Oko 1930. godine Nadrealistički zid je dopunjen afričkim maskama i fetišima, kolažom Nemoguće, fotokolažima, fotografijama, fotografijama iz filma, a konačno je završen šezdesetih godina primitivnom skulpturom Bogosava Živkovića i temperom Bogdanke Poznanović. Monny de Boully objavljuje Antenu smrti i Leviatana, zbirku poezije s Ristom Ratkovićem, Rastko Petrović roman Sa silama nemirljivim, a Stanislav Vinaver Ženidbu Vrapca Podunavca, poemu. U almanahu Novi istok surađuju Monny de Boully, Risto Ratković i drugi.
1928. Aleksandar Vučo objavio je roman Koren vida, a Marko Ristić antiroman Bez mere. Đorđe Kostić, Oskar Davičo i Đorđe Jovanović pokreću časopis „Tragovi”, a Zvezdan Vujadinović „50 u Evropi”, koji izlazi do 1933. godine, a u njemu surađuju Slobodan Kušić, Branko Milovanović, Dragan Aleksić i drugi. Vane Bor ulazi u krug francuskih nadrealista, i potaknut Ernstovim djelom eksperimentira s neslikarskim materijalima. Vane Bor i Marko Ristić počinju istraživati optičke efekte filmskog jezika u fotogramima i fotografijama. Gotovo svi njihovi fotogrami nastali su u radionici Bor/Ristić u Vrnjačkoj Banji. Rastko Petrović putuje u Afriku, gdje pravi seriju crteža i fotografija i piše putopis Afrika (1930.). Oto Bihalji Merin i Pavle Bihalji izdaju časopis „Nova literature” i osnivaju Nolit.
1929. Đorđe Kostić, Đorđe Jovanović, Oskar Davičo i Dušan Matić rade na okupljanju beogradske grupe nadrealista. Nikola Vučo pravi novu seriju fotografija u Parizu i Beogradu, koje će pokloniti Muzeju primenjene umetnosti u Beogradu 1990. godine. André Thirion, francuski nadrealist, gostuje u kući Lule i Aleksandra Vuča kada nastaje serija Le cadavre exquis. U Beogradu boravi, u posjetu kod nadrealista i André Germain, urednik časopisa „La revue européene“. Aleksandar Vučo objavio je knjigu poezije Ako se još jednom setim ili načelo, a Đorđe Jovanović s Đorđem Kostićem i Oskarom Davičom izdaje plakat Četiri strane itd. Koča Popović i Vane Bor s francuskim umjetnicima potpisuju protest Čovek od ukusa u pariškom časopisu „Revue Du Cinéma” (br. 3), a Monny de Boully prilazi grupi Le Grand Jeu (Velika igra), a zajedno s drugim pjesnicima pokreće u Parizu časopis „Discontinuité”, od koga je izašao samo jedan broj.
1930. Almanah Nemoguće (Le Impossible) izlazi u Beogradu s manifestom nadrealizma, koji su potpisala trinaestorica članova grupe: Aleksandar Vučo, Oskar Davičo, Milan Dedinac, Mladen Dimitrijević, Vane Živadinović Bor, Radojica Živanović Noe, Đorđe Jovanović, Đorđe Kostić, Dušan Matić, Branko Milovanović, Koča Popović, Petar Popović i Marko Ristić. Osim beogradaske grupe nadrealista u almanahu surađuju: Breton, Eluard, Peret, Aragon, Char i Thirion. U almanahu je objavljena i anketa Čeljust dijalektike u kojoj je sudjelovalo deset, od trinaest, članova nadrealističke grupe. Anketa ima trideset i jedno pitanje, od banalnih: „Koliko je sati na vašem satu?”, do pitanja o ljubavi i prirodi misli. Osim manifesta i ankete, u almanahu su objavljeni stihovi i prozni tekstovi, kritički tekstovi i pamfleti, izjave umjetnika, filmski scenarij itd. Tekstualni su dijelovi nadopunjeni vizualnim materijalima – crtežima, akvarelima, kolažima, fotokolažima, fotografijama i drugim. Vidljivo je odbacivanje hijerarhijske strukture pa svi tekstualni i vizualni prilozi imaju isto značenje. Fotografije, fotogrami i fotokolaži imali su u almanahu značajnije mjesto negoli u prethodnim časopisima. Neke stranice, kao Misterija ljudske glave i Ljuskari na prsima, bile su komponirane kao nijemi film, pa je vizualna naracija prekidana blokovima teksta. Ljuskari na prsima predstavljaju, zapravo, scenarij za istoimeni film Aleksandra Vuča, ali i neku vrstu knjige snimanja koju oblikuju kolaži Marka Ristića. Čitav vizualni materijal iznosi programske stavove nadrealizma. U almanahu je objavljen i jedan od najznačajnijih programskih tekstova beogradskih nadrealista, Uzgred budi rečeno. Njega prate samo fotografije Nikole Vuča i fotogram Vana Bora, zato što su oni, po značenju ravni tom tekstu. To su programska djela u umjetnosti srpskog nadrealizma. Dakle, uvodni tekst označava Borov fotogram Bez naslova, onda slijede fotografije Nikole Vuča: Zid agnosticizma, Mi nemamo koga da ubeđujemo, Zadržano bekstvo nadstvarnosti. Fotogram s razbijenim komadićima stakla vizualno najavljuje pobunu, skandal i revolt nadrealizma prema malograđanskoj stvarnosti. Taj fotogram, zajedno s nabrojanim Vučovim fotografijama, čini jednu cjelinu – vizualni program srpskog nadrealizma. Jezikom fotografske slike izneseni su isti oni stavovi koji se iznose i u tekstu Uzgred budi rečeno.Prvi broj časopisa francuskih nadrealista „La surréalisme au service de la revolution” donosi tekst posvećen osnivanju beogradske grupe i njezinome manifestu. Jean-Paul Dreyfus posvećuje Vanu Boru kritiku o filmu Frica Langa, objavljenu u pariškom listu „Revue Du Cinéma”. Oskar Davičo i Đorđe Kostić rade seriju crteža. Aleksandar Vučo i Dušan Matić prave asemblaž Urnebesni kliker, a zajedno s Lulom Vučo kolaž Une atmosphère du printemps et de jeunesse. Vane Bor radi seriju fotomontaža. Ljubiša Jocić objavljuje prvu knjigu poezije San ili biljka. Iste godine nastaje i kolektivni rad Marka Ristića, Dušana Matića, Slobodana Kušića, Đorđa Jovanovića, Vana Živadinovića Bora i Aleksandra Vuča Čari automatizma ili Sedam minuta genijalnosti, koji se ubraja u najbolja ostvarenja automatskog pisanja.
1931. Časopis „Nadrealizam danas i ovde” izlazi u Beogradu, a suradnici su: A. Vučo, O. Davičo, Đ. Jovanović, Vane Bor, R. Živanović Noe, M. Ristić, D. Matić, Đ. Kostić, K. Popović, P. Popović, a iz Francuske: S. Dali, A. Breton, R. Char, R. Crevel, P. Eluard, M. Ernst, Y. Tanguy, T. Tzara. Likovne priloge su objavili: Radojica Živanović Noe, Dušan Matić, Salvador Dali, Max Ernst, Yves Tanguy, Alberto Giacometti i Joan Mirò. Marko Ristić i Dušan Matić objavljuju Poziciju nadrealizma koju nisu potpisali svi članovi grupe. Vane Bor upoznaje u Parizu Salvadora Dalija s kojim će dopisivati nekoliko godina. U časopisu „La surréalisme au service de la revolution” (br. 3) izlazi Pozicija nadrealizma pod naslovom Belgrade, 23 décembre 1930, koja počinje izjavom: „Tout un monde contre tout un monde“. Potpisnici su: Davičo, Dedinac, Vane Bor, Živanović Noe, Jovanović, Kostić, Matić, K. Popović, P. Popović, Ristić i Aleksandar Vučo. „Nadrealizam danas i ovde” (1931. – 1932.) bio je, poslije almanaha, najvažnija programska tribina s koje su nadrealisti odgovarali na primjedbe domaće kritike i ustrajavali na konceptu internacionalne suradnje. Marko Ristić i Koča Popović objavljuju knjigu Nacrt za jednu fenomenologiju iracionalnog, a Petar Popović poemu Neću, testera stvarnosti sa fotomontažom. Počinju nesporazumi između nadrealista i predstavnika socijalne literature, odnosno između redakcija časopisa „Nadrealizam danas i ovde” i „Stožera”. Marko Ristić kratko stanuje u kući francuskih nadrealista na Monparnasu, 14 Rue de Château.
1932. Radojica Živanović Noe priređuje izložbu nadrealističkih slika s nadrealističkim izdanjima u Umetničkom paviljonu „Cvijete Zuzorić“ u Beogradu. Marko Ristić i Vane Bor objavljuju knjigu Anti-zid, a Aleksandar Vučo knjige poezije Humor zaspalo, Nemenikuce, Ćirilo i Metodije. Dušan Matić, Oskar Davičo i Đorđe Kostić objavljuju knjigu Položaj nadrealizma u društvenom procesu, a Boško Tokin Terazije, roman s fotomontažom. Poslije trećeg broja prestaje izlaziti časopis „Nadrealizam danas i ovde”, a time završavaju i neke kolektivne aktivnosti srpskih nadrealista, uglavnom usmjerene prema društvenoj revoluciji. Oskar Davičo je uhapšen u Bihaću, a Đorđe Jovanović i Koča Popović u Beogradu. Monny de Boully se seli u Pariz. Objavljen Automatski tekst Đorđa Kostića (1932.) i Vana Živadinovića Bora, koji se smatra jednim od najznačajnijih automatskih tekstova u srpskoj umjetnosti.
1933. Zbog revolucionarnih i nadrealističkih aktivnosti Oskar Davičo, Đorđe Jovanović i Koča Popović odlaze u zatvor u Sremsku Mitrovicu, a neki od njih će tu ostati nekoliko godina. René Crevel tim povodom u tekstu Des surréalistes jougoslaves sont au bagne (“Le surréalisme au service de la révolution”, br. 6), detaljno govori o njihovom hapšenju i zatvaranju bez suđenja, upozoravajući na pojavu nacizma i fašizma u Europi. Prilozi Marka Ristića L’humour est–il une, attitude morale i Zdenka Reicha Préface à une étude sur la métaphore objavljeni su u istom broju časopisa „Le surréalisme au service de la révolution”. Privatno pismo Vana Bora, upućeno Salvadoru Daliju od 31. prosinca 1932. iz Beograda objavljeno je također u tom šestom broju nadrealističkog časopisa. U Beogradu je objavljena knjiga za djecu s fotomontažama Aleksandra Vuča i Dušana Matića, Podvizi družine „Pet petlića“.
1934. U novome beogradskom časopisu „Danas” (urednici Milan Bogdanović i Miroslav Krleža), među suradnicima se nalazi i dio nadrealističke grupe: Marko Ristić, Koča Popović i Vane Bor. Milan Dedinac je održao predavanje Šta je nadrealizam i šta hoće nadrealisti. Ljubiša Jocić objavljuje knjigu pjesama Ljubav i sloboda. Radojica Živanović Noe prelazi u novoosnovanu umjetničku grupu Život.
1935. Vane Bor pravi seriju fotografiju Jedan minut pre zločina. Aleksandar Vučo i Dušan Matić objavljuju poemu Marija Rucara. Održana je prva Međunarodna izložba nadrealizma u Kopenhagenu, a zatim će slične izložbe biti održane u Londonu (1936.), Parizu (1938., 1947., 1960.), Meksiku (1940.), New Yorku (1942.), Pragu (1948.) itd.
1936. Osnovan je časopis „Naša stvarnost” u Beogradu, a urednik je Aleksandar Vučo (do 1939.). Među suradnicima su R. Živanović Noe i Đ. Jovanović. Vane Bor je postao član Filmske kulturne zadruge osnovane u Zemunu, zajedno s kompozitorom Josipom Slavenskim i povjesničarom umjetnosti Jovanom Đorđevićem. U suradnji s američkim producenticom Esther Johnson on snima film o Beogradu (nije sačuvan). Đorđe Kostić prisustvuje performansu Salvadora Dalija na otvaranju Međunarodne izložbe nadrealizma u Londonu.
1937. Marko Ristić objavljuje esej „Pablo Picasso“ u novoosnovanome zagrebačkom časopisu „Ars” (br. 2), a Milan Dedinac knjigu poezije Jedan čovek na prozoru. Marko i Ševa Ristić borave na Svjetskoj izložbi u Parizu i posjećuju Dalija, Tiriona, Bretona i Galeriju Gradiva. Koča Popović sudjeluje u borbama internacionalnih brigada u Španjolskoj.
1938. Turpituda, „paranojačko-didaktična rapsodija“ Marka Ristića, sa crtežima Krste Hegedušića, objavljena u Zagrebu i odmah zaplijenjena i uništena po Zakonu o zaštiti javne sigurnosti i poretka u državi. U pariškom časopisu „Minotaure“ (br. 3-4) surađuje Marko Ristić u Enluête Dictionnaire abrégé du surréalisme. Održana je Međunarodna izložba nadrealizma u Parizu na kojoj su bila djela sedamdesetoro umjetnika iz četrnaest zemalja: Engleske, Njemačke, Austrije, Belgije, Danske, Španjolske, Amerike, Francuske, Italije, Rumunjske, Švedske, Švicarske, Čehoslovačke i Japana.
1939. Marko Ristić pravi Asamblaž koji je sastavni dio ostavštine umjetnosti nadrealizma u Lagatu Marka Ristića, poklon Marka, Ševe i Mare Ristić Muzeju savremene umetnosti u Beogradu od 1993. godine
